De zin van het bestaan (2)

Zoals gezegd bestaat het boekje De zin van het bestaan uit twee delen. In deel II beschrijft Viktor Frankl de ‘beginselen van de logotherapie’. Frankl schrijft dat het geen gemakkelijke opgave voor hem was (hij noemt het zelfs ‘een vrijwel ondoenlijke zaak’) om een korte samenvatting te schrijven ‘van een materie, die in het Duits achttien boekdelen vult’. Als het al voor Frankl geen gemakkelijke opgave was om een samenvatting te maken, hoe zou ik dan een samenvatting van deze samenvatting kunnen maken? Ik noem daarom hieronder slechts een aantal elementen uit deel II.

De reden dat Frankl zijn theorie logotherapie heeft genoemd, is dat het Griekse woord logos duidt op een betekenis. ‘Logotherapie, …, richt zich zowel op de betekenis van het menselijk bestaan als op het streven van de mens naar een dergelijke betekenis. Volgens de logotherapie is dit streven naar de zin van zijn leven, de primaire motivatiekracht waarover de mens beschikt.’ ‘De logotherapie stelt zich tot taak de patiënt te helpen de zin van zijn leven te ontdekken.’

Deze betekenis is volgens Frankl zowel uniek als specifiek: ‘de betekenis van het leven verschilt van mens tot mens, van dag tot dag en van uur tot uur’. ‘Ieder mens heeft zijn eigen specifieke roeping of levenstaak, om een concrete opdracht te vervullen.’ ‘Hij kan slechts gehoorgeven aan het leven door verantwoordelijkheid te dragen voor zijn eigen leven. Daarom beschouwt de logotherapie verantwoordelijkheid als de kern, de essentie van het menselijk bestaan.’ De mens is dus een verantwoordelijk schepsel. Hij vertaalt zijn levenstaak ‘in termen van verantwoordelijkheid tegen over de maatschappij, of tegenover zijn eigen geweten’, of ‘tegenover God’.

Volgens de logotherapie kan de betekenis van het leven op drie verschillende manieren of methoden ontdekt worden: 1. door het stellen van een daad (een prestatie of succes), 2. door een bepaalde waarde te ondergaan en 3. door te lijden. ‘De tweede methode om de zin van het leven te ontdekken, verloopt door middel van het ervaren of ondergaan van iets (natuur of cultuur), of iemand (de liefde).‘ Over de derde methode schrijft Frankl (o.a.) dit: ‘Wanneer een mens wordt geconfronteerd met een onvermijdbare situatie, wanneer hij het onafwendbare lot onder ogen moet zien, (…), juist dan wordt het de laatste kans geboden om de hoogste waarde te verwezenlijken, de diepste zin te vervullen. Want het allerbelangrijkste is onze houding ten opzichte van het lijden, de wijze waarop wij ons lijden dragen.’ Je houding tegenover het onafwendbare lot is te wijzigen. Frankl benadrukt in zijn boekje dat lijden vanzelfsprekend uitsluitend zin heeft, als het beslist onafwendbaar is.

Ook in deel II komt Frankl terug op de menselijke vrijheid en de keuze die een mens altijd kan maken. ‘Natuurlijk is de mens eindig en zijn vrijheid beperkt. Hij is niet vrij van voorwaarden, maar hij is vrij om een eigen standpunt in te nemen ten opzichte van deze voorwaarden.’ Het staat de mens vrij om op ieder gewenst moment te veranderen. ‘De mens is niet geheel en al geconditioneerd en gedetermineerd (…)’. Vrijheid wordt door Frankl wel ‘ten nauwste verbonden’ met verantwoordelijkheid. Je zou kunnen zeggen: vrijheid zonder verantwoordelijkheid is willekeur.

Frankl sluit deel II, en daarmee zijn boekje, af met deze woorden: ‘Onze generatie is realistisch, want wij hebben de mens leren kennen zoals hij wezenlijk is. Ten slotte is het de mens die de gaskamers van Auschwitz heeft uitgevonden, maar het is ook de mens die deze gaskamers waardig heeft betreden, met het Onze Vader of het Shema Yisrael op de lippen.’